Dicionariu

A

– Abeséu/ biseu: Llugare de selombra, onde nun da´l sol.  Dafeithu contrariu a un sitiu sulicheiru.

– Abiyeira: onde viven las abeyas de xeitu natural.

– Abranal: arbol que da las avranas Corylus avellana.

– Aciu, l’: 1. Pretestu, causa, mor, xacíu, sida/xida, disculpa . 2.  Pur aciu de :‘pur mediu de, pur mor de’.

– Afallaivos: Saludu de bienchegada que da un anfitrión quandu tien vesita: “pasái y sentáivos”.

–Agradeces: alinnu, refritu ou dalgu que se-y amesta a una xanta, sia’l renchinu, los mánfanos ou’l compangu. “A esti pote-y faltaban deillos agradeces”.

– Allampiare:1. naguare, deseyar daqué. 2.xantare cun nánsias, “míalu finéi d´eicháselu y yá lu allampióu”.

– Alverdeiral: Madroñal (Arbutus unedo).

– Amayuolu: cordón de los zapatos.

– Amayulase: atacare los zapatos ou las bragas.

– Andorga: panza, stógamu: “Vamos enchenare l’andorga” =” guoi xantamos de valdre”,” tamos convidaos”.

– Antruexu: Carnaval

– Arrancadeiras: puxu, ganas y fuercia.

– Arroxar: Calecere´l fornu, ponelu roxu pa cocere las fugazas.

– Atartallare/entartallare: pillase los deos na puerta.

– Atraquina: Fartaina.

– Alicuétaru: 1.Helicópteru, helicuéteru.  2.“Libélula”. inseutu megalópteru.

– Azafate: cestu de cuser, onde guardare’l filu, cordel de llana, tixeiras, las aguyas y subinas de faer calceta.

B

– Baleyu/baleu: 1.Scoba de barrere “barriéu’l sol cul sou baleyu d’ouru”.

– Baltare: 1.Volcare una cousa. 2. llatire´l coral, el corazón al furrulare.

– Beche:  1. Cabra machu, chivu, castrón ensin castrare. 2. chivana, pelu que nos homes sal nel cazu; pería.

– Bragas: [d’orixe indoeropeyu] prenta qu´usan los pastores pa cubrire las pantorrías.

– Brata: inseutu blatéridu “Blaterae” nomáu tamién “cucaracha”.

– Bréfetes: focicu de tinrala ou de gouchu.

– Vriespa: Aviespa, “Vespula sp”.

– Bofes: el pulmón, úsanse pa faere la corada ou embutíu d´asadura los bofes del curdeiru.

– Buche: burrín piqueinnu.

– Bugada: ropa llabada, tendere la bugada.

– Butiellu: 1.embutíu asemeyáu a un choriezu feithu nel ciegu del gochu cun costiella, llingua ya rebu desti animal. Si ye ensin gosos chámase-y lloscu, y si ye de llardu (cueiru del tocín) chamámulu androya.  2.Stógamu del home “Muyor tercialu que nun demedialu, que depués anda´l butiellu malu”, “enchena más el güeyu que’l butiellu, nun entra más nin un arbeyu”.

– Buyu: zusmiu que sal al pisare la uva, tamién pringue ou mostiu.

– Buei/ Güe. (Bos taurus), touru capáu pa trabayare. “buei sueltu bien se llambe” fras que diz que lu meyor ye nun casare; outra ye “meyor quedare machorra” dicen las mais a los fíos; ou “más me valié criyar un gouchu!”

C

– Cacíia: los pratos qu´hai ancá, la “vaxiella”.

– Cacaforra: fongu comestible lintres yia pequennu.

– Cacagüés: fruthu secu emparentáu cunas fabáceas.

– Cachirolu: cuncu pa bebere, de media azumbre (un llitru).

– Cala: cuncha de pelegrín pa ponere’l xabón.

– Calcetos: prenda p´abrigare los pías, tamien nomaos “calciquines”.

– Calceta: 1. Faer calceta ye cosere cun filu de llana y duas aguyas. 2.Carne de calceta ye l’embutíu; “canre de calceta que la xante quien l’ameta”.

– Caleyu -chu: Caleya/calea ou cai streitha, culaga.  trampa pa los llobos desemeyada na forma de´l chorcu.

– Calzapetu: tapín, cépede cun tierra cul que se gain los pontones.

– Campanu: vasu pa bebere. “Da-y al campanu”= chumare

– Canciella: puerta grande que al mesmu intre sirve de verxa.

– Carpanta: curdia, burracheira ata quedare ensin conocencia. “Cumu achumedes asina vades garrare una bona carpanta!”

– Carracha/cachiparra: ácaru que vive del sangre de deillos animales.

– Carripocha: crustacïu parásitu de los mexiyones, “Glandula sp”

– Catapotes: mayestru de scuola que yera abellugáu ou gospedáu y alimentáu pur velíia pur cunta del conceyu.

– Candare: pechar un candáu.

– Cascoxu: caracol, molúsco gasterópodo. “cascoxos cun cuornos la míe cumida, cuna caraculada me da la vida”.

– Cascuda: inseutu coleópteu; scarabeyu prietu qu´anda ente las cagayas de las cabras, tamien ente’l carbón; quandu ye atacáu alza la parte postreira del abdomen y eicha una sustancia que fiede asgaya; tienen los élitros perduros y nun snalan cumu puoden faere las vacallorias. Los gallegos noman asina a las bratas, peru son bien desemeyaos.

– Cazoleiru: presona que-y presta gusmiare, metere’l cazu.

– Cépede: tapín, mata tupa de herba, úsase pa faere torgas nas acenias ou pa faere pontones nas rigueiras.

– Cernadeiru: 1.Caixa na que eichamos la cernada.  2.Pannu ou farrapu pa llimpiare  ou sacare la cernada cuna que dipuéis bautizamos a los vecinos pul antroxu.

– Cicarina: pocín mui piquinnín, pal café.

– Coca: anélidu, llumbriz ou meruca “Lumbricus terrestris“.

– Cocu: 1.qualisquier llarba d´inseutu, chámanse gatas si son tricosas (peludas); Coquín de lluz ou cocu rellumón fema del coleópteru Lamprys nocticula, que nun tien alas y relluma na sua parte postreira (bagalume ou lucecú en gallego; luciérnaga en castiellán).  2.Qualisquier specie de verme, invertebráu allargáu de cuerpu cilíndricu ou aplanáu.

– Cogorda: Setu grande, frutu de los fongos.

– Columbiu: cannicón pa se sentare (bonu hai quien s´esculinga de los postes) y columbiase.

– Columbión: xuguete feithu cun un troncu sofitáu pul mediu nuna superficie, de xeitu que al xubise un rapaz en ca stremu, ésti s´aballe dun lláu y darreu del outru, quandu ún xube l´outru baixa; poru tamién ye nomáu “xubibaixa”.

– Coscancia: áscaru ou repunu; “las bratas danme coscancia”.

– Cuyarina: cuyar ou cuchar piqueinna.

– Culuebra: reptil de la famulia squamata, ensin patas, desemeyáu del scolanciu “Chalcides sp” que tien unas patinas percortas;  el sculibiertu “Anguis fragilis” ou’l llabión “Blanus sp” y de la sierpe “Vipera sp”.

– Cuscarones/chicharrones: lu que queda tras la derrita del mantu pa sacare l’untu del gouchu; son cachines de canre y cueiros ou llardu amestaos cun azucre cunos que se faen unas bollas ou tortas.

– Cuseiru: 1.basín pequeinnu pa metere los deos nun pinchase cuna aguya al cusere. 2.Basín pa bebere l’oruxu a chupines.

Ch

– Chanfaina: 1. xanta feitha cun canre a lu menos de curdeiru, cun una bas d´arroz, sopas de pan ou fidegos. Lleba sangre nel caldu que-y da una color escura quasi prieta, cumu la murciella. 2. Banduyu, panza nas presonas: “si ties tu más chanfaina que you”.

– Chafallu: malu ensin qualidá.

– Chafalleiru: ax. que fae las cousas ensin gana, mal.

– Cheira: navaya

– Cheirume: tafu, tufarada, mal arume

– Chifra: Frauta de tres furacos, la gaita charra.

– Chifratu: cosu pa xiblar.

– Chisqueiru: cosu p´achusmare ou prendere llume.

E

– Eichare: 1.Tirare daqué. 2.Xantare “eicheste la parva?” 3. Eichare una furfugada: fodere, faere ceiba ,metese nel payeiru, xubir al horriu.

– Eiru -a: 1. Terrén poulu u se maya´l trigu ou´l pan  2. Guortu.

F/Ḥ

– Facendeira: trabayu a comunna, en andeitha; sestaferia.

– Facieiras: Llabiu nnegru nel focicu los perros, belfu.

–Falampu: nneve.

– Faloupu: 1.cristal de nneve ,”copo/floco” nas llinguas vecinas.  2.cachu de farrapu

– Faliespa/fallisca: 1.nneve fina 2.caspa 3.nisguín, migayina, cantidá bien pequenna d’azucre, sal ou qualisquier outru sólidu en granu ou polvu “vou mercare pumientu pa las xixas que nun me queda una faliespa”.

– Farinnón/farinatu: murciella de tocín, pumientu y pan ou farina; si ye de pataca chamámoslu patacu.

– Furcilleira: Trampa pa páxaros, pardaleira.

– Finoyéu: Sitiu ou crez el fenoyu. (Phoeniculus sp).

– Fiyoga/afiyoa/fiyuela: 1. fisuelu cun sangre. 2.murciella dulce de mazana, marmiellu ou calabaza.

– Farfayu: dinero.

– Farramacu/zamarracu: zamarrón, vestíu d´antruidu/antroxu. Enfarramacase ye vestise pal antruidu.

– Farrapu: tela vieya. D´ehí el verbu sfarrapare.

– Fartaina: xantada ata quedare fartu, enchantada.

– Favu: panel de cera cul miel dientru, puése comere asina tal qualu cumu “Bocáu de Rei“.

– Forfayas: migayas, cachicos de pan.

– Filandón/Filandeiru/Ḥiloriu: aconceyamientu de xente pa cuntare hestorias ya cousillinas…y filare, sbillar arbeyas, sfueyar panoyas de miyu si hai tiempu.

– Focin/focil/ h.oceyu: fouz cul mangu llargu; pula parte d´atrás suel llibare un pudón ou fesoria pa curtare las ramas.

– Fuceiras: suciedá nel arrodiu la bouca. “Llimpiái las fuceiras adanona”.

– Furfugada: Güelpe dáu cul manal, al mayare, y tamién el ruxíu que fae.

– Furganeiru: Palu curvu cumu una cacha (poru tamién se-y chama cachaviellu) que sirve pa atendere´l fornu, y furgare nél a la gueta de las fugazas pa las poder sacare.

– Furmigueiru: 1, onde viven las furmigas. 2, Ensame de xente.

G

– Galifates: unnas llargas, galfarros d’aila. “Éichate los galifates ya nun te meneas”.

– Galoucha: zuocu cun tres puínos embaixu, madrenna.

– Galufu: gouchu pa xantare. “los mouros nun xantan galufu”.

– Ganciu: 1.rama. 2. Gabuzu ou llumbreiru; rama d´urz (Erica sp.) amburada p´allumare una cá.

– Gándara: Monte peláu.

– Garibolos: garbanzos, tan perbonus cun renchinu (tortías de miga cun cachines de cecina, xamón ou chouriezu).

– *Gateira: Furacu na puerta pa qu´esgape´l mixu.

– Gargüelu: gorxa, garganta. “Entorgóuseme daqué gargüelu”=(en sen de xolda dizse: “que m’afuega la  mosca”).

– Garifu: piqueinnu, minudu, ruin. Zurriellu.

– Gochín: gouchu, puorcu, cochinu Sus porcus. “ensin fabas, lleithe, caldu nel pote, patacas ya un gochín; nun pasa nengún vecín”.  Tamién-y chaman gouchu al xabaril Sus scrofa.

– Goxa: Cesta, canastiella, angoxa.

– Gurrispu: nisguín, faliespina, cantidá bien piqueinna de sal ou azucre.

– Gutire: faere ruíos cul gargüelu, mazcullare ou mermurare pur baixu: “nin gutióu pallabra”.

LL/Ļļ

– Llande: abillota de carbayu, ye masculín. “Vamos cuyyer muithu ļļande pa los gurines”.

– Lleithón: (Sus porcus) gouchu ou galufu piqueinnu, tostón.

– Lleira: pedragal, cascayal ou cascarital.

– Llenteira: dintel, viga sobru la puerta.

– Lluengu: Llargu, “cumu un díe ensin pan”.

– Llocerina: alquitrán, petrólïu, combustible pa la llucilina ou’l candíl.

– Llouxáu: Cubierta de llouxa (pizarra) nas cás, ye Teyáu si ye de teya y teitu si ye de cuelmu ou paya.

– Llumacu: “Limax”, moluscu gasterópodu ensin cascoxu, babayu.

M

– Magüetu: terneiru gordu pa matare; tamien se-y diz a las presonas obesas.

– Mandil: prenda de trabayu que s´emplega na cuzina, tamién la usan los matanchines.

– Mandilón: bata de los parbulines; tamién la qu´usan los médecos etc…

– Maniegu -a: 1.animal mansín. 2.En femenín, cesta pinqueinna.

– Mánfanos: pa turráu que se-y eicha al caldu.

– Manteiga: Grasa que s´obtién de mazare´l lleithe macidu (frescu) nun botu ou fuelle, quedandu la dibura ou sueiru.

– Mantelu: Tela que se pon p´atapare las mesas nel terráu.

– Manteu: saya perguapa de los traxes de fiesta.

– Mantu: envuelta de grasa qu´arrodea las tripas. “Cangu’en mi mantu!”

– Marayu: montón de paya atropada, meda.

– Meixare. Orinare.

– Mouchu: 1.ave que sal a la nueithe asemeyáu al gárabu:”Strix aluco”,” Athene noctua”.  2. animal ensin cuornos.

– Moustachu: vigote, pelu que sal nel focicu.

– Mesturáu: amecíu, amestaúra de cousas, arremexíu de sustacias.

– Mueta : pilusa, faloupu de ñeve ou de polvu.

– Mulín: máquina hidráulica pa mulere´l trigu ou´l pan ya faer farina.

– Muqueiru: pannu pa se llipiare las nnaplas ou pa sacare la nnacras.

– Mustuliella/denunciella: 1.Mustela nivalis, mamíferu carnívoru mustélidu de color raxón y papu albu, emparentáu cul erminnu Mustela erminea, el visón Mustela lutreola, el furón Mustela prutorius, el llundre ou llondru Lutrea lutrea de los rios ya´l melandru Meles meles que ye consideráu comestible. 2.presona llista, cun caletre.

N

Nn

– Nnacras: mucu secu.

– Nnánnaras: presona que nun fai más que falucar, un babayu, que diz babayadas.

– Nnascu: mordisgu, pelliscu ou un cachu. “dáime un nnascu”.

– Nnicre: guah.e enganíu, cul culleitizu, zurriellu, garifu.

– Nnisguín: cachín.

– Nnúu: nnudu, nnudáu.

O

– Ouriéganu: “Origanum vulgare”, pranta que da un prestosu arume a las xixas, los chouriezos y la “pizza”.

P

– Paxarina: 1.Páxaru, ave paseriforme, tamién nomáu aguzanieves, asemeyáu a la francesina ou buyeira. 2.bazu: órganu céntru linfáticu.

– Payeiru: Parreiru, tinada ou dobráu onde se mete la paya.

– Parede: Tapia, muria ou tabique pa sapartare las habitaciancias duna cá ou las propiedaes nel terrén.

– Piertiga: Palu llargu, pieza bas nel carru; la camba.

– Piniella: la punta del sternon, ye tecíu condroide, nun ye guosu.

– Pizpiernu: pernil de gouchu pa’l pote, si ye de vaca yia zancarru.

– Pontón: 1.Ponte pequeinna nuna rigueira.  2.trabesannus de maeira que sofitan el teyáu en perpendicular a las tercias ou vigas maores sirven de bas a los cantiagos que van pur baixu.

– Pocín/pocíu: cunca grande, scudiella ou cachirolu. “Un pocín de lleiche”.

– Poula -u: Tierra en fuelga, ensin semare.

– Prestare: agradare, “préstame asgaya esi xeitu de tou”, “préstanme pula vida”, “Que preste!” se-ys diz a los convidaos a una xanta.

– Pulleiru: Gallineiru, u se guardan las pitas ou pulas.

Q

– Quarterón: ventanu superior nas puertas, tamién se-y chama postigu. “atrancóu pueta y quarterón”=zarróu la cá dafeithu.

S

– Saltapraos/ saltigayu: insectu ortópteru; “en Castiella deben sere xigantes purque en cunta de salate praos saltan montes”.

– Santateresa: inseutu blarérido depredador, “Mantidae” “Mantis religiosa”.

– Sartal: papu en deillos animales cumu’l mastín ou’ buei.

– Sártalas: colgayos de pilleyu piqueinnus que-ys sal a las chivas nel papu.

– Sartales: adornos que se cuelgan dunas cuerdas y pónense nas cais en sinnal de que ye fiesta.

– Scarpín-os -es: calcetos gordos que se ponen nas galouchas ou madrennas.

– Scobiu: Barrancu, pasu streithu, Congostu.

– Scuerzu: anfibiu urodelu (ensin rabu) que vive na tierra y tien la pilleya aspra, arciosa.  Sapu campaneiru, tangue.

– Sede: necesidá ou falta d´augua

– Sfandangáu: sfarrapáu, sfeitu.

– Sienra: Tierra semada, bacillar si ye de vidre, acacer si ye de pan (centén).

– Siguranza: xuridá, qualidá de tare xuru.

– Smelandrare: 1.Sfarrapare la roupa, fazela xirotes (melandru tamién quier dizire zarrapastreiru, manguán).  2sfuellare la raposa ou el melandru una rolla, da-y una tundia a daquién, maza-y la cutaina.

– Smelgare: tirare’l miel del fabu.

– Spadanal: Cannizal, u hai spadanas y carrizos.

– Speteira: almariu ou muoble u se guarda la cacía (los pratos).

– Startaláu: sfeithu, sfarrapáu.

– Stranguayar: apiertar y turcere un farrapu ou prenda moyada pa-y quitare l’ augua.

– Stranguadeiru: 1.pila de fregare. 2.llababu. 3.Tabra qu´usaban las llabandiras pa dir llabare la roupa al riu quandu nun habíe pozu ou augua corriente ancá.

– Subiáu: 1silvas que surden a la oriella un camín. 2.Cuneta nas carreteiras.

– Suétanu: boiga ou budega soterranna. “Tiés menos lluces qu´un suétanu”, yes fatu.

R

– Regalaivos: cuidáivos; despedida que val pur un “talluéu y qu´haiga salú”.

– Rabiza: puntina del rabu nos mixos (gatos), que se-ys cortaba pa qu´engordaren daquandu tovía se xantaban.

– Rennones: órganos que llimpian el sangre.

– Resbalete: xuguete de parque pul que baxan los nennos, “tubugán”

– Rodía/rodea: pannu de cuzina.

– Rodáu: refaxu que vai pur embaixu´l manteu.

– Rodal: ensame de las duas ruedas ya l’eix del carru.

– Roldu: alpaca cilíndrica, rollu de paya. 2. Rollu de maera.

– Roquete/roquelu/roquil: setu boloidal que en cunta de lláminas tienen furacos au tan las sporas.

– Riles: tistículos; los coyones.

– Rinnubeiru: Ser mitolóxicu que fae la trona, masan el pedraz y llévanlu nun carru, son faidiones y vieyos, andan siempres enforruscaos.

T

– Tangue: scuerzu, sapu grandón.

– Tanque: xarru pa bebere.

– Tendal: onde se tiende la bugada; tantu’l spaciu cumu la cadarma ,postes ya cuerdas, na que se tiende.

– Terráu: 1.comedor albentistate. 2.Cuzina axebrada de la cá.

– Tiesta: Cabeza.

– Toucín: parte del gochu que tien llardu (cueiru ou pilleyu), untu ou grasa y daqué febrina de canre entemedias.

– Trafuyas: presona falsa, trafuyeiru.

– Trafuyeiru -a: presona que diz trafuyadas, mui mintirosu.

– Trancare: zarrare cuna tranca, pechare.

– Trenca: abrigu, zamarra cun capucha. “Ponéi la trenca, abrigáivos bien que fa friéu”

– Trona: Tormienta

– Tubaya/ tuaya: pannu ou rodía de texíu asorbente pa se secare.

–  Tuérganu: Cepu ou raiz de la urz (Erica sp.), úsase pa amburalu na cuzina pur tardare muitu n´amburase y dare muitha calore.

– Turrennus/turresnus: panceta frita y cruxiente cumu las cortezas, xántase davezu cun güevos fritíos, lu mesmu que’l farinatu.

– Truébanu: trueiru vacuu de sufreiru usáu cumu colmena pa las abeas. Las colmenas propiamente dithas son de bimbrias, y las de maera quadradas son nomadas caxiellos.

–Truyu: curdeiru que se mata pul nadal. “Tas cumu un truyu”.

V

-Vacancias: tiempu de vaccu, vacante, pa folgare..dís ensin trabayu.

X

-Xastre: presona que se dedica a cosere. “Nun se diz sastreríia, dizse: Ancá’l xastre”.

– Xastra: 1.mala muyer. “Sedrás fíu xastra!” 2. muyer amante, (l´home amante chámase-y namurosu; y yera fruqüente tenere un amante pal fin dannu, sigún la tradición yera’ l díe que podíase perdonare la infidelidá.

–Xistra: “Artemisia absinthium” pranta d´arume a finoyu que medra nos xistreos; cun eilla se fai’l vermú, oruxos ya l´absenta.

– Xixa: Carne, chichos.

– Xurelín: Trueitha piqueinna (Salmo tructa).

– Xuncire ou xunnire: atare cun subeyos la pareya (de bueis) al xugu.

Z

– Zancarru: despeutivu de zanca, pata ou pierna. “Esi xanta’a Dious pur un zancarru”.

– Zapolinos: zapatos de tacón.

– Zaya: rigueiru del mulín.